اصل وحدت فرماندهی

تعريف و اهميت

يـكـى از اصول مهم جنگ ، ((وحدت فرماندهى )) است و معناى آن به كارگيرى كلّيه نيروها تحت فـرمـانـدهـى واحـد اسـت ، بـه عـبـارت ديـگـر، ايـجـاد يگانگى در امر فرماندهى به هنگام انجام مـاءمـوريـت هـا، جـهـت هماهنگ كردن كلّيه فعاليت ها به سمت مشخص به منظور رسيدن به هدف يا اهداف از پيش تعيين شده را ((وحدت فرماندهى )) گويند.

( سون تزو ) در بيان اهميت و نقش آفرينى اصل وحدت فرماندهى مى گويد:

اگـر هـمه لشكر تحت فرمان فرماندهى واحدى باشد و در كارزارافسران و افراد به بهترين وجـه از خـود مايه بگذارند، براى مقاومت در برابر چنين لشكرى ، هيچ دشمنى كافى و نيرومند نيست و به هنگام حمله اش ، هيچ آرايشى استوار نمى ماند.

و ايـن سـخـن روشـنـگـرانـه بـنـيـانـگـذار جـمـهـورى اسـلامـى در اهـمـيـت ايـن اصل است كه :

وحـدت فرماندهى از مسائل مهم سرنوشت ساز است كه بدون آن پيروزى ميسّرنيست و عدم مراعات آن فاجعه آفرين است .

هـمـان گـونـه كـه وجود فرماندهى لايق براى نيروهاى نظامى ضرورى است ، وحدت فرماندهى نـيـز بـه لحـاظ نـقـش و پـيـامـدهـاى آن در صـحـنـه هـاى پـيـكـار، عـامـل اسـاسـى و سـرنـوشـت سـاز مـحـسـوب مـى شـود. اهـمـيـت ايـن اصل را بايد با توجه به مسائل زير بررسى كرد:

1 ـ انسان ها هر يك داراى شعور، سليقه و ديدگاه خاص خود هستند.

2 ـ ديدگاه و سليقه شخصى هر كس در تصميم گيرى هاى او بسيار مؤ ثر است .

3 ـ هر فرماندهى درحوزه وظايف و اختيارات خود تصميم مى گيرد.

4 ـ تصميم گيرى در امور نظامى ، نقش حياتى دارد.

5 ـ انسان ها به طور طبيعى دوست دارند مستقل بوده و زير بار ديگران نروند.

6 ـ نيرو در مأموريت نمى تواند از فرمان بيش از يك فرمانده اطاعت كند.

بـا تـوجـّه بـه مـوارد بـالا، پـاسـخ ايـن پـرسش كه چرا بايد نيروهاى نظامى از فرماندهى و رهـبـرى واحـدى برخوردار باشند؟ روشن مى شود با تعدّد فرماندهى و دخالت دادن سليقه هاى گوناگون در تصميم گيرى هاى نظامى رشته نظم گسسته خواهد شد و شيرازه هماهنگى از هم خواهد پاشيد.

پيشينه تاريخى

وحـدت فـرمـانـدهـى در گـذر تـاريـخ و در فـراز و نـشـيـب پـيـكـارهـاى نـظـامـى ، مراحل مختلفى را طى كرده است . در دوران اوليه پيدايش نظام هاى اجتماعى و در عصر باستان ، ايـن اصـل باتوجّه به بافت اجتماعى آن روز يعنى نظام قبيله اى ، رعايت مى شد؛ بدين نحو كه درجنگ ها افراد هر قبيله فقط از رئيس قبيله خود اطاعت مى كردند و دستورات او به عنوان فرمانده ، فـقـط در قـبـيـله و طـايـفـه خـودش اعـتـبـار داشـت و تـمـامـى فـرمـانـدهـان قـبـايل نيز از فرماندهى كل قبيله ها پيروى مى كردند و اين امر سبب تمركز و وحدت فرماندهى در جنگ مى گرديد.

بـا گـذشـت اعـصـار، ايـن اصـل نـيـز مـتـحـول شـد و بـراى اوليـن بـار در دوره مـعاصر توسّط ژنـرال ((فـولر) از آن بـه عـنـوان اصـلى از اصـول جـنـگ سـخـن بـه مـيـان آمـد. هـمـچـنـيـن ((شـارن هـورسـت )) نـيـاز بـه تـحليل نيروها و ساختار اجتماعى را به عنوان مبناى درك شيوه هاى فرماندهى اثر بخش و محرّك مورد اشاره قرار داد.

نقش وحدت فرماندهى در پيروزى

وحـدت فـرمـانـدهـى ، در ايـجـاد هـماهنگى بين نيروها، اتحاد و يگانگى ، صفا و صميميت و همسو كـردن تلاش هاى متفرقه آنان و... نقش تعيين كننده اى دارد و هر يك از موارد ياد شده در پيشرفت امور نظامى و رسيدن به اهداف بسيار مؤ ثر است .

ايـنـك بـه بـيـان يـك نـمـونـه عـيـنـى در جـنـگ مـى پـردازيـم . در آن جـنـگ بـه دليـل رعـايـت اصـل وحـدت فـرمـانـدهـى ، رونـد جـنـگ در تـمـام مـراحـل عـمـليـات بـه خـوبـى پـيش رفت و به پيروزى نيروها منجر شد. يكى از نيروهاى خودى حاضر در جنگ جمل ، فرماندهى حضرت على را درآن جنگ اين گونه توصيف مى كند:

پـس ازتـنـظـيـم صـفوف و دسته بندى نيروها، آن حضرت فرمود: تا دستور نداده ام حمله نكنيد، يـعـنـى هـر كـس از پـيـش خـود تـصـمـيـمـى نـگـيـرد و خـود سـرانـه عـمل نكند. در اين هنگام همه منتظر بودند تادستور حمله از سوى فرماندهى صادر شود. همه چشم هـا بـه يـك سـو دوخـته شده بود و همه گوش ها منتظر شنيدن صداى يك فرمانده و آن على (ع ) بود. در اين هنگام دستور حمله از سوى امير مؤ منان صلوات اللّه عليه در حالى كه بسيار دقيق و حـسـاب شـده بـود و اوضـاع را بـه طـور كـامـل زيـر نـظـر و كنترل داشت صادر شد.

در ابـتـدا، بـنـا بـه دسـتـور آن حـضـرت ، بـا نـيـزه هـاى خـود وارد عمل شديم ، ناگاه جارچى حضرت على (ع ) فرياد برآورد: اينك با شمشيرها (با دشمن درگير شويد). پس از مدّتى كه با شمشير دشمن را از پا درآورديم ، جارچى آن حضرت صدا زد: اكنون بـه قـطـع پـاهـاى دشـمـن بپردازيد. لحظاتى نيز به همين صورت گذشت كه اين بار دستور رسيد: همگى به سوى شتر (عايشه ، مقر فرماندهى دشمن ) يورش بريد كه با حمله به سوى شـتـر و قـطـع پـاهاى آن ، مقر فرماندهى سقوط كرد و نيروهاى شكست خورده دشمن متفرق شدند. درايـن مـرحـله نـيز دستور مناسب و به موقع از سوى امام على (ع ) صادر شد: مجروحان رانكشيد، فراريان را تعقيب نكنيد و...

وحـدت فـرماندهى بايد داراى وحدت تلاش باشد و حداكثر نيروهاى موجود را به منظور وصول به هدف مورد نظر در زمان و مكان معيّن به كار ببرد. وحدت فرماندهى كه درجنگ خليج فارس (عمليات شمشير صحرا) صورت گرفت ، مصداقى در اين مورد است .

هـمـچـنـيـن در آغـاز جـنـگ ايـران و عراق ، بين نيروهاى رزمنده ارتشى ، سپاهى ، بسيجى و عشاير، هـمـاهـنـگـى و وحـدت فـرماندهى وجود نداشت ؛ درنتيجه نيروهاى دشمن توانستند موفقيت هايى در تـصـرف اراضـى ميهن اسلامى داشته باشند تا اينكه پس از بررسى علت و برقرارى نوعى وحـدت فرماندهى ، نيروهاى متجاوز بعثى درمقابل اين انسجام مغلوب شده و از خاك كشور بيرون رانده شدند.

وحدت فرماندهى در جنگ هاى صدر اسلام

پـى ريـزى و بـنـيـان نـهـادن امّتى واحد و ايجاد وحدت فرماندهى در جنگ هاى جزيرة العرب با نـظام قبيله اى حاكم بر آن جامعه كه ساليان متمادى را در جنگ ها سپرى كرده بود، كارى دشوار و غـيـر مـمكن به نظر مى رسيد، امّا نبىّ مكرّم اسلام افراد چنين جامعه نابه سامانى را آن گونه تـربـيت كرد كه سلاحشان جز براى رضاى خدا و به دستور آن حضرت به حركت در نمى آمد و اوامـر حـضـرتش بدون كمترين تعلّل اجرا مى شد! حتى افراد صاحب نظر، حضرتش را فرمانده كـل و تـرسيم كننده خطوط اصلى نبرد در ميدان جنگ مى دانستند. از اين رو، او قادر بود هر لحظه كه اراده كند، جنگ را متوقف سازد و يا بر سرعت آن بيفزايد.

پيشوايان معصوم (ع ) كه به فرماندهى اهميت داده و براى هر جمع و دسته نظامى ، هر چند كوچك ، فـرمـانـده تـعـيـيـن مـى كـردنـد، بـه وحـدت فـرمـانـدهـى نـيـز تـوجـّه كامل داشته و فرماندهان جزء را به اطاعت از فرماندهان بالاتر موظف مى كرد.

در نـبـرد احـد، پـيـامـبـر بـزرگـوار اسـلام بـه مـنـظـور ايـجـاد وحدت تلاش ، به فرماندهان و رزمندگان فرمودند:

انـديـشـه ها را يكجا متمركز سازيد و هدف ها را يكى كنيد. همه با هم به جانب پيروزى و شرف پيش تازيد. تشتت افكار و اختلاف عقايد، جز ضعف و ترس و ناتوانى و در آخر، مرگ نتيجه اى نخواهد داد. آنان كه مدّعى اسلام هستند، بايد همچون سرو پيكر، روح و جسم ، و عشق و حقيقت ، با هم تواءم و آميخته باشند.

پـيـكـارهـاى صـدر اسلام ، شاهد نمونه هاى بسيارى از به كارگيرى وحدت فرماندهى توسط مـعـصـومـان (ع ) است . پيامبر اكرم (ص ) هنگام اعزام مسلمانان به جنگ موته ، به ترتيب ، جعفر بن ابى طالب ، زيد بن حارثه و عبدالله بن رواحه را به فرماندهى منصوب فرمود و دستور داد تـا پـس از شـهـادت هـر يـك ، ديـگـرى فـرمانده سپاه شود و پس از شهادت آخرين فرمانده ، مسلمان ها از ميان خود فردى را برگزينند و منصب فرماندهى دهند. سه فرمانده دلاور اسلام به تـرتـيـب به شهادت رسيدند و مسلمانان ، خالدبن وليد را فرمانده قرار دادند و او سپاه را به مدينه هدايت كرد.

در پـيـكـارى ديـگـر، رسـول اكـرم (ص ) جـمـعى رابه فرماندهى على (ع ) و جمعى ديگر را به فـرمـانـدهـى ((خـالد)) بـه سـوى يـمـن گـسـيـل داشـت و بـه آنان فرمود: هنگامى كه از يكديگر جـداهـسـتـيـد، هـر يـك فـرمـاندهى سپاه خود را بر عهده دارد، و چون به هم رسيديد، على فرمانده كل است .

قـبـل از آغـاز جـنـگ صـفـيـن ،حـضـرت عـلى (ع ) دوازده هزار نفر از نيروهاى خود را به عنوان پيش قـراولان سـپـاه بـه سـوى دشـمـن اعزام كرد. فرماندهى بخشى از آنان را بر عهده ((شريح بن هـانـى )) گـذاشـت و فـرمـاندهى بخشى ديگر را به ((زياد بن نضر)) سپرد. اميرمؤ منان براى جلوگيرى از پيامدهاى سوء تك روى و اختلاف و رعايت وحدت فرماندهى ، طى نامه اى به آن دو نوشت :

مـسـؤ وليت و فرماندهى نيروهاى پيشگام با زياد بن نضر است و شريح نيزفرماندهى بخشى از آنـهـا را بـه عـهده دارد. اگر در مسير از هم جدابوديد، هر يك فرمانده نيروهاى خود بوده و در صورت اجتماع ، فرماندهى كل نيروها با زياد بن نضر است .

سـپس هنگامى كه آن دو با مقدمه لشكر معاويه روبه رو شدند، حضرت براى تقويت آنها، مالك اشـتـر را فـرسـتـاد و بـه او دسـتـور داد كـه زيـاد و شريح را بر ميمنه و ميسره بگمارد و خود فـرمـانـدهـى كـل را بـر عـهـده گـيـرد و به زياد و شريح نوشت : مالك بن حارث را بر شما و پيروان شما امير و فرمانده گردانيدم ، فرمان او را شنيده و اطاعت نماييد.